Սերգեյ Գրիգորյան
Իրավունքի զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամ
ԱլԳ ՔՀՖ ՀԱՊ 1-ին աշխատանքային խումբ

Իրավունքի զարգացման և պաշտպանության հիմնադրամի կողմից արդար դատաքննության իրավունքի բնագավառում նախորդիվ իրականացված ուսումնասիրությունները վկայում են ՀՀ-ում գործի քննության ողջամիտ ժամկետների համակարգային խախտումների առկայության մասին։

Ողջամիտ ժամկետում գործի քննության իրավունքի ապահովման համատեքստում Մարդու իրավունքների եվրոպական կոնվենցիայի 13-րդ հոդվածի պահանջներին համապատասխանելու համար Եվրոպայի խորհրդի անդամ պետությունները, ի թիվս արագացնող միջոցների, պետք է ապահովեն փոխհատուցման միջոցներ՝ ողջամիտ ժամկետի պահանջի ցանկացած խախտման համար, որն արդեն առաջացել է գործի քննության ընթացքում։

Թեև ՀՀ քաղաքացիական օրենսգրքի 162.1 հոդվածով սահմանված է արդար դատաքննության իրավունքի խախտման դեպքում ոչ նյութական վնասի փոխհատուցման հնարավորությունը, դրա ապահովմանն ուղղված օրենսդրական կարգավորումները արդյունավետ չեն, ինչը վերահաստատվում է առկա իրավակիրառ պրակտիկայի տվյալներով։

Ո’չ ՀՀ քաղաքացիական, և ո’չ էլ վարչական դատավարության օրենսգրքերով նախատեսված չեն ողջամիտ ժամկետի հիմքով արդար դատաքննության իրավունքի խախտման ճանաչման և ոչ նյութական վնասի հատուցման առանձնահատուկ դատավարական ընթացակարգ, ժամկետներ, չափորոշիչներ և անհրաժեշտ գործիքակազմ, այդ թվում՝ դատարանի կողմից ի պաշտոնե փաստական հանգամանքները պարզելու իրավունքին, նյութերի հասանելիության ապահովմանն ուղղված կարգավորումներ և այլ ընթացակարգային առանձնահատկություններ։

Հաշվի առնելով այն, որ քաղաքացիական, վարչական և քրեական դատավարության օրենսգրքերով սահմանված չէ վերադաս դատարանի կողմից անձի՝ ողջամիտ ժամկետում գործի քննության իրավունքի խախտման ճանաչման ընթացակարգ՝ բողոք ներկայացնելու հիմքերի, Վերաքննիչ և Վճռաբեկ դատարանների լիազորությունների համատեքստում, անձի իրավունքի խախտումը կարող է ճանաչվել բացառապես առաջին ատյանի դատարանի կողմից առանձին վարույթի շրջանակներում: Նման պայմաններում առաջին ատյանի դատարանի կողմից քննության է առնվում ողջամիտ ժամկետի պահանջի հիմքով անձի արդար դատաքննության իրավունքի խախտման հարցը այլ՝ նույն ատյանի կամ վերադաս դատարանի կողմից քննված գործի շրջանակում, ինչը խնդրահարույց է դատարանների աստիճանակարգի և դատավորի անկախության սկզբունքի համատեքստում:

 «Արդար դատաքննության իրավունքի խախտման դեպքում ոչ նյութական վնասի փոխհատուցմանն առնչվող խնդիրներ» քաղաքականության փաստաթղթի նպատակն է վեր հանել այլ պետություններում ողջամիտ ժամկետի հիմքով արդար դատաքննության իրավունքի խախտման ճանաչման և ոչ նյութական վնասի հատուցման ընթացակարգերը և մոդելները, ինչպես նաև միջազգային չափանիշները։ Փաստաթղթի մշակման աշխատանքների շրջանակում ուսումնասիրվել են ԵԽ անդամ հինգ պետությունների համապատասխան օրենսդրական ակտերը և միջազգային լավագույն չափանիշները։

Ըստ փաստաթղթի վերջում կատարված եզրակացության՝ ՀՀ օրենսդրությամբ անհրաժեշտ է նախատեսել ողջամիտ ժամկետի հիմքով արդար դատաքննության իրավունքի խախտման ճանաչման և ոչ նյութական վնասի հատուցման առանձնահատուկ դատավարական ընթացակարգ, այդ թվում՝ հատուկ և սեղմ դատավարական ժամկետներ, դատարանի կողմից փաստական հանգամանքները ի պաշտոնե պարզելու իրավունք, նյութերի հասանելիության ապահովմանն ուղղված կարգավորումներ և այլ վարույթային առանձնահատկություններ։

Հետազոտությունն ամբողջությամբ կարելի է կարդալ այստեղ։